Amerika pipiti
| Amerika pipiti | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||
| Biologik klassifikatsiya | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Anthus rubescens (Tunstall, 1771)
| ||||||||||||||
 | ||||||||||||||
Qorinli pipit yoki Amerika pipiti (Anthus rubescens) Tinch okeanining shimoliy qismida uchraydigan kichik sayroqi qush. Qush birinchi marta Marmaduke Tunstall tomonidan 1771-yilda „Ornitologiya Britannica“ kitobida tasvirlangan. Ilgari suv pipitining bir turi sifatida tasniflangan. Shimoliy Amerikada „Amerika pipiti“ va Yevroosiyoda „qorinli pipit“ nomi bilan tanilgan.
Tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Boshqa pipitlar singari, qorinli pipit ham ilgʻash murakkab boʻlgan tur va uni odatda yugurgan holda koʻrish mumkin. Rubescens kenja turi (yoki Amerika pipiti) ustki patlari kalta chiziqli kulrang-jigarrang, koʻkrak va yon tomonlari aralash chiziqli rangda boʻladi. Qorni oq rangda, bilagi va oyoqlari qoramtir. Japonicus kenja turi (yoki yapon pipiti) tepadan qaraganda qoramtir boʻlib, pastki qismlarida qalin qora chiziqlar bor; oyoqlari qizgʻish rangga ega.
Oʻlchovlari[2]:
- Uzunligi: 16 sm
- Ogʻirligi: 22 g
- Qanot kengligi: 24 sm
Taksonomiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ilmiy nomi lotin tilidan olingan. Anthus – bu oʻtloq kichik qushlarining nomi boʻlib, „qizil“ degan maʼnoni anglatadi[3].
Hozirgi vaqtda ikkita asosiy guruhga tegishli toʻrtta kichik tur tan olingan. Ular orasidagi morfologik va DNK ketma-ketligidagi farqlar ancha aniq va keyingi tadqiqotlar natijasiga qarab ularni alohida turlar deb hisoblash mumkin:
- A. r. rubescens – (Tunstall, 1771) Amerika pipiti – Kanadaning shimolidan sharqda Grenlandiyagacha va AQShning shimoli-sharqida koʻpayadi, Markaziy Amerikada qishlaydi
- A. r. pacificus - (Todd, 1935) Alyaskadan Oregongacha boʻlgan Tinch okeani boʻyidagi Kordilyerada koʻpayadi, Meksikaning gʻarbiy qismida qishlaydi. Alyaskaning janubida koʻpayadigan qushlar baʼzan A. r. geophiliusning alohida kichik turi sifatida tan olingan[4]
- A. r. altikola - (Todd, 1935) Janubiy Britaniya Kolumbiyasidan Kaliforniyagacha boʻlgan Rokki togʻlarida koʻpayadi, Meksikada qishlaydi
- A. r. japonicus – (Temminck & Schlegel, 1847) Yapon pipiti yoki Sibir pipiti – Sharqiy Palearktikaning koʻp qismida (shu jumladan Yaponiyada) koʻpayadi.
Bu tur Yevropa qoya pipiti (A. petrosus) va suv pipiti (A. spinoletta) bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, barcha uch tur ilgari alohida turlar deb hisoblangan. Ularni ovozi va baʼzi koʻrinish jihatlari bilan farqlash mumkin, adashgan qushlarni hisobga olmaganda qoya pipiti va qorinli pipitlar simpatrik holda topilmaydi. Markaziy Osiyodagi kichik bir hududda bir-biriga mos keladi.
Xulq-atvori
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qorinli pipitning ikkala kichik turi ham koʻchmanchidir. Qorinli pipit Shimoliy Amerikaning Tinch okeani sohillarida va Shimoliy Amerikaning janubiy qismidan Markaziy Amerikagacha boʻlgan Atlantika qirgʻoqlarida qishlaydi[5]. Qorinli pipitning qishlash oraligʻi XX asrda shimolga qarab kengayganligi va qushlar qishlov hududlarda kamroq yashaganligi ehtimoli mavjud: masalan, shimoliy Ogayoda bu tur „umumiy boʻlmagan tur“ sifatida qayd etilgan. 1900-yillarda (oʻn yillikda) may va sentyabr/oktyabr oylarida migratsiya qayd etilgan, ammo bugungi kunda bu mintaqada „keng tarqalgan koʻchib yuruvchi tur“ hisoblanadi. Mart va may oylari va sentyabr oyining oxiridan noyabrgacha, koʻplab qushlar shimolda qishlaydi. Osiyo qushlari qishni asosan Pokistondan sharqda va Janubi-Sharqiy Osiyoda oʻtkazadi, vaqti-vaqti bilan shimolda Yunnangacha, baʼzilari esa Yaponiyada yil boʻyi yashaydi yoki koʻchib yuradi. Amerika va Osiyo kenja turlari mos ravishda Gʻarbiy va Sharqiy Yevropaga adashib kelib qolgan noyob turlardir.
Oʻzining qarindoshlari singari, bu tur hasharotxoʻrlardandir. Qorinli pipitning koʻpayish hududi tundra, lekin koʻpayish mavsumidan boshqa paytlarda siyrak oʻsgan oʻtlar orasida uchraydi.
Koʻpayishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qorinli pipitlar qor eriyotgan paytdan juftlasha boshlaydi. Narlar moda uchun boʻladigan jangda gʻalaba qozonish va butun koʻpayish mavsumida u bilan juftlashish uchun yakkama-yakka kurasha boshlaydi. Qushlar, shuningdek, uy qurish uchun qulay boʻlgan qor erigan joylar uchun ham kurashadilar. Bu lahza ham juda muhim, chunki qor erishi bu qushlar uchun asosiy oziq-ovqat manbai boʻlgan artropodlarning koʻpayishini anglatadi. Jang va juftlashishdan soʻng, uy qurish keyingi bosqich. Uyalar koʻpincha quruq yoki hoʻl oʻtloqlar ustida quriladi. Ideal uyaning tarkibi uya qoʻyadigan joy atrofida nima boʻlishi muhim emas, odatda uyalar oʻtlardan, qoldiqlardan yoki yangi mayin oʻtlardan, baʼzan esa ot tuklaridan tayyorlanadi. Qorili pipitlar shugʻullanishi kerak boʻlgan oxirgi muammo – bu uyaning mustahkamligi. Uya haqiqatan ham chumolilar yoki qirgʻiylar kabi koʻplab yirtqichlar uchun nishon boʻladi. Agar uya mustahkam boʻlsa, tuxum qoʻyilishi mumkin. Agar sharoitlar, masalan, harorat va uya qoʻyish joyi optimal boʻlmasa, moda tuxum qoʻymaydi. Moda birinchi tuxum qoʻyish jarayonida bezovta qilinsa tuxum qoʻyish muddati kechikishi mumkin. Umuman olganda, qor eriganidan keyin (aprel-may oylarida) iyul oyining oʻrtalariga qadar 4-5 kun davomida qorinli pipitlar doimiy ravishda tuxum qoʻyishadi. Ushbu davrdan keyin narlarda urugʻ hajmi kamayadi va moda har qanday juftlashishni rad etadi. Debriyaj hajmi odatda 5 ta tuxumdan iborat, ammo u qor yogʻishiga, ota-onalarning reproduktiv qobiliyatiga va yirtqichlarga qarab farq qilishi mumkin. Tuxumlar 13-14 kun davomida bosib yotiladi. Bu vaqt ichida moda uyasini tark etmaydi, lekin uya atrofidagi har qanday harakatga nisbatan juda reaktiv harakatda boʻladi. Ovqat olib kelgan va oʻz hududini himoya qiladigan moda bilan sayrash orqali muloqot qiladi. Tuxumdan chiqqandan keyin toʻrt-besh kun oʻtgach, polaponlar yosh oriq, koʻk-kulrang rangli tez tushib ketadigan patlarda boʻlishadi. Bir hafta davomida moda bosib yotadi, lekin ikkala ota-ona ham ularni boqadi. Ushbu 7 kundan keyin qushlar uchishga tayyor, ammo uchirmalik paytida ham 14 kun davomida ota-onalari tomonidan oziqlantiriladi.
Muhofaza maqomi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu keng tarqalgan tur IUCN xavf darajalari turkumiga kiritilmagan[5].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ BirdLife International (2019). "Anthus rubescens". IUCN Red List of Threatened Species 2019: e.T22718575A155437845. doi:10.2305/IUCN.UK.2018-2.RLTS.T22718575A155437845.en. https://www.iucnredlist.org/species/22718575/155437845. Qaraldi: 11 November 2021.Amerika pipiti]]
- ↑ „BTO BirdFacts | Buff-bellied Pipit“ (en). app.bto.org. Qaraldi: 2020-yil 29-sentyabr.
- ↑ Jobling, James A.. The Helm Dictionary of Scientific Bird Names. London, United Kingdom: Christopher Helm, 2010 — 49, 339-bet. ISBN 978-1-4081-2501-4.
- ↑ Lee. „Siberian (A. r. japonicus) versus American Pipits (A. r. rubescens, pacificus, alticola) in basic plumage“. www.surfbirds.com. 2003-yil 28-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 25-oktyabr.
- ↑ 5,0 5,1 BirdLife International (2019). „Anthus rubescens“. IUCN Red List of Threatened Species. 2019: e.T22718575A155437845. doi:10.2305/IUCN.UK.2018-2.RLTS.T22718575A155437845.en. Retrieved 11 November 2021.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash] |
Vikiomborda Amerika pipiti haqida turkum mavjud |
- Amerika pipiti – Anthus rubescens – USGS Patuxent Qushlarni identifikatsiyalash maʼlumotlar markazi
- Amerika pipiti turlari hisobi – Kornell ornitologiya laboratoriyasi